جایگاه پروین اعتصامی در شعر معاصر، خانم دکتر تاجیک

  در عصری که زن فقط به عنوان معشوقه ی دور و خیالی در اشعار مردان این سرزمین جلوه پررنگی داشت، ظهور شاعره ی توانمند و پر ذوق و ادب همچون پروین اعتصامی در برابر خیل عظیم مردان که در این راه گام نهادند، تحول نوینی در عرصه ی شعر و ادب فارسی به شمار می آمد. در سرتاسر دوره قاجار که پروین در آن می زیسته است، نامی از زن و آزادی زن نبود. همچنین در آن زمان به تعلیم و تربیت زنان نیز چندان توجه نمی شد. بنابراین در عرصه ادبیات تصویر کمرنگی از زن به چشم می خورد. پروین اعتصامی از شاعران برجسته ای است که با تکیه برادبیات کلاسیک اشعاری با مضامین اخلاقی و درون مایه های سیاسی و اجتماعی در حوزه ی ادبیات پدید آورد. اشعار پروین در شرایط اجتماعی آن روزگار، بیانگر انتقاد از اوضاع موجود همانند بی عدالتی های موجود، مساوات طلبی، توجه به وضع زنان، با زبانی نمادین، رمانتیک و تعلیمی بود که در این میان وضع زنان از اهمیت ویژه ای برخوردار بود. از این رو اشعار پرمضمون پروین در آن دوران،زمنیه را برای شکوفا شدن استعدادهای درخشان نوشاعران و آزادی بیان بانوان شاعر معاصر فراهم نمود.

  پروین بیشتر به دلیل به کار بردن سبک شعریِ مناظره در شعرهایش معروف است. وی از پیروان «جریان تلفیقی» است. مضامین و معانی اشعار پروین، توصیف‌کننده دلبستگی عمیق وی به پدر، استعداد و شوق فراوان او به آموختن دانش، روحیه ظلم‌ستیزی و مخالفت با ستم و ستمگران، حمایت و ابراز همدلی و همدردی با محرومان و ستم‌دیدگان است. شعر پروین از دیدگاه طرز بیان مفاهیم و معانی، بیشتر به صورت «مناظره» و «سؤال و جواب» است. این مناظره‌ها نه تنها میان انسان‌ها و جانوران و گیاهان، بلکه میان انواع اشیاء  از قبیل سوزن و نخ  نیز اتفاق می‌افتد.

  جایگاه پروین هم به سبب نخستین بانویی که بدین شکل جدی و قوی کار کرده است و هم سبک و سیاق خاص خودش را دارد، بسیار ویژه است. زنانگی در شعر پروین، زنانگی نجیب و اصیل است؛ به جنبه‌های زنانگی نپرداخته و به اصالت نگاه یک زن پرداخته است؛ نجابت زنانه در شعر او بسیار بارز است. در اشعار او نگاه مادرانه و ریزبینانه یک زن در شعر می‌بینیم. به دلیل روح نجیب و اصیل پروین، اشعار او از آفت بی‌پروایی دور بماند.

درست است که پروین اعتصامی به دلیل زبان درشت، کلاسیک و مردگونه در شعر زنانه جایگاهی ندارد، اما با این حال ماندگاری او در شعر فارسی به دلیل اشعار ساده و استفاده از مضامین اجتماعی است.

  هر شاعری که در ادبیات فارسی دارای زبان ساده‌تری بوده مطرح‌تر شده است. تعریف هنر این است که عوام آن را بفهمند و خواص بپسندند. بنابراین در جایی که مردم شریک شعر شدند و با آن همذات‌پنداری کردند، آن شعر ماندگار شده ولو اینکه شعری قوی نبوده است.

  بسیاری از اشعار پروین اعتصامی از لحاظ اجتماعی به‌ روز است و یکی از دلایل ماندگاری او می‌توان همین موضوع باشد؛ هرچند که از لحاظ زبانی شعرهای به‌ روزی نداشت.

  عده ای نیز معتقدند پروین شاعر خوبی بود اما هرگز همپای شاعران معاصر نیست چراکه یک زنجیر گذار از کلاسیک به مدرن است. شاید اگر از لحاظ ذهنی مدرن‌تر بود، ما شاهد یک شاعر قدرتمندتری بودیم.

  پروین اعتصامی شاعری است که در دوره گذار ادبیات از دوره بازگشت به دوره مدرن ادبیات معاصر حضور داشت. البته که به لحاظ تاریخی نزدیک به معاصر است اما شعر او شکل گذشتگان را داشت که البته این نکته باعث شد دارای ویژگی‌های مثبت و منفی مختلفی باشد. حسن شعر پروین اعتصامی این بود که می‌توانست حلقه‌ای واسط بین شاعران قدیم و امروز باشد. ویژگی منفی شعرش نیز این بود که بیشتر اشعارش رنگ و بوی اشعار کلاسیک گذشته را دارد.

  پروین اعتصامی بیشتر از اینکه بخواهد در شعر خود تصویرگرا باشد، سخنگو است. یعنی او شاعری است که علاقه دارد مطالب مد نظر را در شعرش بیان کند تا اینکه آن‌ را نشان دهد.

  با توجه به تمام جوانب بحث شده در مورد این شاعره معاصر باید اذعان داشت که پروین اعتصامی بانوی معاصر شعر فارسی است که در نظر برخی از بزرگان فرهنگ و ادب، در زمره بزرگ‌ترین شاعران ایران زمین قرار دارد. اندیشه نو و نگاه انتقادی پروین به وقایع اجتماع و طبقه ضعیف جامعه،‌ یکی از برجسته‌ترین نکات اشعار او محسوب می‌شود. در تاریخ ادبیات فارسی، پروین اعتصامی تنها بانوی شاعری معرفی می‌شود که زیباترین اشعار سیاسی انتقادی را با نگرشی زنانه و با اتکا به اخلاق و خرد و اندیشه به رشته تحریر درآورده است. پروین را استاد سبک مناظره در شعر فارسی می‌دانند.
  عمده اشعار تعلیمی، مضامین اخلاقی و نکات اجتماعی در دیوان او،‌ به سبک مناظره سروده شده و زبان و بیان روان و ساده پروین،‌ زیبایی و ماندگاری این اشعار را مضاعف ساخته است. پروین در جوانی درگذشت و تنها یک دیوان شعر از او به یادگار باقی ماند.


دکتر تاجیک
عضو هیات علمی دانشگاه الزهرا