شب یلدا در افسانههای کهن، زمان زایش دوباره خورشید و آغاز عقبنشینی تاریکی دانسته میشود؛ شبی که در آن انسان باستانی، بلندترین شب سال را نشانهای از پایان سلطه تاریکی میدید. این روایتهای اسطورهای، بر پایه یک پدیده دقیق نجومی شکل گرفتهاند؛ لحظهای که خورشید در انقلاب زمستانی به جنوبیترین موقعیت خود در آسمان میرسد و طول شب در نیمکره شمالی زمین به بیشترین مقدار سالانه میرسد.
به گزارش ایسنا، شب یلدا در افسانههای کهن، شبی است که تاریکی به اوج قدرت خود میرسد؛ شبی که خورشید گویی از جهان رخت برمیبندد و انسان، در بلندترین شب سال، چشمانتظار تولد دوباره نور میماند. در روایتهای اسطورهای ایران باستان، این شب زمان زایش خورشید و آغاز شکست تدریجی تاریکی دانسته میشد؛ شبی که پس از آن، روزها آرامآرام بلندتر میشوند و چرخه نور دوباره جان میگیرد.
همین برداشت افسانهای، ریشه شکلگیری آیینهایی شد که قرنها در فرهنگ ایرانی تداوم یافت؛ آیینهایی که بر پایه یک واقعیت دقیق نجومی شکل گرفتهاند. یلدا در حقیقت همزمان با انقلاب زمستانی رخ میدهد؛ لحظهای که خورشید به جنوبیترین موقعیت خود در آسمان میرسد و طول شب در نیمکره شمالی زمین به بیشترین مقدار سالانه میرسد. پیوند افسانه و نجوم در این شب، یلدا را از یک جشن ساده به نمادی از غلبه تدریجی نور بر تاریکی تبدیل کرده است.
یکشنبه ۳۰ آذر طول شب ۲ ثانیه بلندتر از شبهای پیش از خود میرسد.
کاظم کوکرم، سخنگوی کمیته نجوم آماتوری انجمن نجوم ایران در گفتوگو با ایسنا با اشاره به زمان وقوع انقلاب زمستانی گفت: خورشید در روز یکشنبه ۳۰ آذرماه، ساعت ۱۸ و ۳۳ دقیقه به وقت ایران، به نقطه انقلاب زمستانی میرسد.
وی توضیح داد: از دیدگاه نجومی، انقلاب زمستانی زمانی رخ میدهد که خورشید در مسیر حرکت ظاهری و سالانه خود بر روی دایرةالبروج ـ مسیری که از میان ۱۲ برج فلکی عبور میکند ـ به جنوبیترین موقعیت خود میرسد. خورشید هر سال در حوالی ۳۰ آذر یا اول دیماه به این نقطه میرسد که امسال این لحظه در ساعت ۱۸:۳۳ دقیقه ثبت شده است.
کوکرم افزود: در این وضعیت، خورشید از نظر ظاهری به بیشترین فاصله زاویهای از قطب شمال آسمان و نزدیکترین موقعیت نسبت به قطب جنوب آسمان میرسد. پیامد این وضعیت، کوتاهترین کمانی است که خورشید در طول روز در آسمان طی میکند.
به گفته وی، نتیجه این پدیده آن است که طول روز در نیمکره شمالی زمین به کمترین مقدار خود و طول شب به بیشترین میزان سالانه میرسد.
سخنگوی کمیته نجوم آماتوری انجمن نجوم ایران با اشاره به وضعیت تهران، تصریح کرد: در روز ۳۰ آذرماه، فاصله زمانی میان طلوع و غروب خورشید به حداقل مقدار سالانه میرسد و طول روز نسبت به شب قبل حدود دو تا سه ثانیه افزایش نشان میدهد.
کوکرم با اشاره به اهمیت انقلاب زمستانی، گفت: این پدیده علاوه بر اهمیت نجومی، از منظر آیینی و فرهنگی نیز در تمدنهای کهن مورد توجه بوده و در ایران، شب یلدا از گذشتههای دور بهعنوان نماد زایش خورشید شناخته میشده است.
سخنگوی کمیته نجوم آماتوری انجمن نجوم ایران، افزود: پس از شب یلدا، طول شبها بهتدریج کوتاهتر میشود و این روند تا رسیدن به نوروز ادامه دارد؛ زمانی که طول شب و روز تقریباً با یکدیگر برابر میشود. این وضعیت تا رسیدن خورشید به نقطه انقلاب تابستانی در حوالی ۳۱ خرداد یا اول تیرماه ادامه مییابد؛ زمانی که خورشید کمترین فاصله زاویهای را با قطب شمال آسمان دارد و بلندترین روز و کوتاهترین شب سال در نیمکره شمالی رقم میخورد.
کوکرم با تأکید بر تفاوت شرایط در نیمکرههای زمین، تصریح کرد: همزمان با شب یلدا در ایران و دیگر کشورهای نیمکره شمالی، شرایط در نیمکره جنوبی کاملاً معکوس است و کشورهایی مانند استرالیا، آفریقای جنوبی و بخشهایی از آمریکای جنوبی، بلندترین روز و کوتاهترین شب سال را تجربه میکنند. بنابراین، شب یلدا پدیدهای است که صرفاً در نیمکره شمالی زمین رخ میدهد.
وی با اشاره به فاصله زمین و خورشید، گفت: در اواخر آذر و دیماه، زمین در نیمکره شمالی نسبت به فصل تابستان به خورشید نزدیکتر است و فاصله زمین تا خورشید در این زمان به حدود ۱۴۸ میلیون کیلومتر میرسد، در حالی که فاصله متوسط زمین تا خورشید حدود ۱۵۰ میلیون کیلومتر است. این موضوع ناشی از بیضوی بودن مدار حرکت زمین به دور خورشید است.
سخنگوی کمیته نجوم آماتوری انجمن نجوم ایران تأکید کرد: دور یا نزدیک شدن زمین به خورشید نقشی در شکلگیری فصلها ندارد، بلکه عامل اصلی پیدایش فصول، زاویه تابش خورشید بر سطح زمین است؛ عاملی که موجب تفاوت طول شب و روز در طول سال و در نهایت شکلگیری شبی مانند شب یلدا بهعنوان بلندترین شب سال در نیمکره شمالی میشود.
