عنوان پایان‌نامه: «بررسی تفاوت آموزه‌های تربیتی فردی و اجتما
کنگره استاد شهریار, [11/29/2025 11:45 AM]
این پژوهش با هدف استخراج و تحلیل آموزه‌های تربیتی فردی و اجتماعی در آثار منثور و منظوم سعدی انجام شده است. سعدی یکی از تأثیرگذارترین مربیان اخلاق و مصلحان اجتماعی در تاریخ ادب فارسی است و توانسته مفاهیم تربیتی را با زبانی هنری، موجز، پندآموز و ماندگار ارائه کند. آثار او آینه‌ای از اخلاق عملی، رفتارهای انسانی، عدالت، شفقت، میانه‌روی، و مسئولیت اجتماعی است و در عین حال بر تهذیب فرد و اصلاح درونی او نیز تأکید دارد.
این پژوهش در هشت فصل تدوین شده است و و در پاسخ به سوالات زیر است:
1. مبانی اندیشه‌های سعدی چیست و چه تأثیری بر آموزه‌های او داشته است؟
2. تفاوت و تشابه آموزه‌های فردی و اجتماعی چیست؟
3. معیار تفکیک آموزه‌های فردی و اجتماعی در جداسازی این آموزه‌ها چیست؟
آنچه اهمیت این پژوهش را دوچندان می‌کند، این است که سعدی در قرن هفتم هجری، در اوج نابسامانی سیاسی، فکری و فرهنگی جامعه، بر اصلاح فرد به‌عنوان راه نجات جامعه تکیه می‌کند. او باور دارد که سلامت اجتماعی بدون سلامت فردی ممکن نیست و تغییر هر جامعه از درون انسان‌ها آغاز می‌شود. این نگاه، سعدی را از زمان خود فراتر برده و به چهره‌ای پیشرو تبدیل کرده است. در این تحقیق ابتدا با روش تحقیق کتابخانه‌ای، توصیفی ـ تحلیلی آثار سعدی مطالعه و سپس آموزه‌ها استخراج و در دو دستۀ فردی و اجتماعی طبقه‌بندی شده‌اند. پس از استخراج آموزه‌ها، شباهت‌ها و تفاوت‌ها تحلیل و نتایج نهایی جمع‌بندی شده است.
سعدی ذاتاً یک آموزگار است. این موضوع را می¬توان در تمامی آثارش حتی بخش غنایی آن، به روشنی مشاهده کرد. او حتی در عاشقانه¬ترین غزل¬هایش نیز جنبۀ تعلیم و موعظه و آموزه¬هایی دربارۀ چگونگی رفتار عاشق با معشوق دارد. او همواره در حال آموزش دادن مطلبی است؛ حال این مطلب می¬تواند در جهت ارتقای شخصیت فرد باشد یا مرتبط با امور اجتماعی.
سعدی به شدت اخلاق¬گراست. او به عنوان یک مصلح اجتماعی به جز گفتن، سرودن و نشر دادن آنچه در ذهن داشته، ابزاری برای اصلاح جامعه نداشته است؛ مثلاً توانایی تصویب قانون یا اجرای آن در هیچ زمینه¬ای را نداشته و آثار او تنها ابزارش برای تصفیه جامعه بوده است. زمانی که سعدی قصد داشته چیزی را به جامعه نشان بدهد آن امر را اخلاقی یا غیر اخلاقی معرفی کرده و از آنچه از خواندن متن آثار سعدی برمی¬آید، او بر این تصور بوده است که جامعه اگر امری را اخلاقی بداند همه (حتی شاهان) باید آن را انجام بدهند حتی اگر مورد علاقه-شان نبوده است و اگر امری را غیراخلاقی بداند آن امر هرچند مورد علاقه باشد نباید انجام داده شود؛ چون فردی که چنین عملی را انجام بدهد مجبور است با عواقب انجام آن با جامعه¬ای که آن عمل را غیراخلاقی می¬داند، روبه¬رو شود. البته این موضوع به این معنی نیست که اخلاقی بودن یا نبودن همۀ این امور را سعدی کشف کرده باشد بلکه در بازتعریف و خلق ادبی، تمام سعی خود را کرده است که آنها را پررنگ¬تر به نمایش بگذارد. اصول فکری سعدی در پند دادن منحصر به خود اوست.
کنگره استاد شهریار, [11/29/2025 11:45 AM]
با این‌که در بررسی آموزه¬های تربیتی آثار سعدی به طورکلی نمی¬توان فردی بودن یا اجتماعی بودن یک پدیده و یک آموزه را به طور جداگانه از یکدیگر بررسی کرد؛ به این معنا که در فلسفه وجودی هر آموزه – چه فردی و چه اجتماعی- هر دو وجه، به طور بالقوه وجود دارند و هیچ¬یک را نمی¬توان خالی از دیگری دانست؛ اما با بررسی گام به گام و استخراج آموزه¬های مورد نظر سعدی می¬توان به این مطلب دست یافت که کدام وجه (فردی بودن یا اجتماعی بودن آموزه) بیشتر مورد توجه سعدی بوده است. آموزه¬هایی که سعدی در اثنای سخنش به آن¬ها می-پردازد حتی اگر آموزه¬هایی فردی باشند، اموری را به فرد می¬آموزند که جامعه آن¬ها را ارزش تلقی می¬کند و آن رفتار را مطالبه می¬کند و اینجاست که حتی آموزه¬های فردی به اموری اجتماعی بدل می¬شوند.
در واقع زمانی که یک آموزۀ فردی را تبلیغ و توصیه می¬کند، سعی دارد فرد را به سمتی سوق دهد که جامعه طلب می¬کند و اگر کسی برخلاف آن رفتار کند جامعه در برابرش بایستد و این موضوع سویۀ اجتماعی دارد. در حوزۀ آموزه¬های فردی و اجتماعی، با استفاده از کلیدواژه¬هایی می¬توان به آموزه¬های گوناگونی در آثار سعدی دست یافت که با تقسیم¬بندی این کلید واژه¬ها با توجه به این‌که در کدام یک از حوزه‌های اخلاق، شریعت و قانون قرار دارند، می¬توان آنها را دسته¬بندی و بررسی کرد. برای مثال مسائل عرفی و اخلاقی در حیطۀ اخلاق، مسائل دینی و آن¬چه سعدی برای بیان خوب یا بد بودنشان آن¬ها را با معیار اسلام سنجیده است، در حیطه شریعت و آن¬هایی که دارای حکم هستند، در حیطۀ قانون قرار می¬گیرند.
مسأله اصلی این پژوهش، استخراج و تبیین آموزه¬های تربیتی سعدی در دو بعد فردی و اجتماعی در همۀ آثار سعدی است. به نظر می¬رسد که سعدی در بوستان و گلستان نسبت به دیگر آثارش، آموزه¬های بیشتری را مطرح می¬کند و تلاش می¬کند با تشویق افراد جامعه برای به کار بستن آن¬ها، به بهبود شرایط اجتماعی افراد و جامعه کمک کند؛ اما نکته¬ای که باید به آن توجه کرد این است که سعدی در دیگر آثارش نیز با حفظ سبک و سیاق ادبی و هنری خود، این دیدگاه آموزشی را دنبال می¬کند و در هر کدام از آثارش با توجه به نوع اثر به ذکر آموزه-هایی می¬پردازد. او حتی در غزلیاتش که اغلب مضامین عاشقانه دارند برای ابراز عشق و ارتباط میان عاشق و معشوق آموزه¬هایی را برای مخاطب تبیین می¬کند. در قصایدش از تملق دوری کرده و به افراد بالادست و حاکمان جامعه مطالبی را در قالب آموزه و البته با نهایت لطافت آموزش می¬دهد و این خود نشان می¬دهد که سعدی دربارۀ تربیت رهبران و حاکمان جامعه نیز دیدگاه¬های ویژه خودش را داشته است؛ در آثار نثر خود نیز با همین روش اندرزگویی، مطالبی را به خواننده منتقل می‌کند. در این تحقیق از بررسی قصاید سعدی به علت حجم بالای کار، به صلاح‌دید استادان راهنما، صرف نظر شده است و تنها بوستان و گلستان، غزلیات و نصیحه‌الملوک بررسی شده‌اند.
کنگره استاد شهریار, [11/29/2025 11:45 AM]
برای بررسی فردی یا اجتماعی بودن آموزه با توجه به تعاریف و ملاک¬هایی که درباره فردگرایی و جمع¬گرایی ذکر شد، باید به این نکته توجه کرد که اگر امری در نظر سعدی منفعتی داشته است، آیا آن منفعت به فرد بر می-گردد یا به جامعه. در روند چنین مسیری، دست‌یابی به جایگاه مباحث اخلاقی و تربیتی در آثار سعدی، توصیه-های سعدی برای تربیت فردی و اجتماعی، تفاوت آراء تربیتی سعدی دربارۀ فرد حاکم و افراد معمولی و بازتاب تعامل فرد با جامعه امکان¬پذیر خواهد شد.
در این پژوهش بعد از بیان کلیات پژوهش(فصل اول)، نگاهی به زندگی و زمانۀ سعدی شده است (فصل دوم) و سپس به جایگاه فردگرایی و جمع‌گرایی در ادبیات تعلیمی ایران گذری شده است (فصل سوم) و پس از آن در هر فصل، هر کدام از آثار سعدی (به ترتیب گلستان، بوستان، غزلیات و نصیحه‌الملوک) به صورت جداگانه بررسی شده‌اند؛ به این معنا که هر اثر معرفی و آموزه‌های فردی و اجتماعی‌اش استخراج شده است و سپس هر آموزه با ذکر شاهد مثال‌هایی از همان اثر، تحلیل و بررسی و شرح و بسط داده شده است. بسیاری از آموزه‌های استخراج شده از آثار بررسی شده، مشترک بودند و سعدی در هر اثر خود با لحنی متفاوت آنها را بیان کرده بود اما در همۀ آثار خطاب او به فرد بوده و امید داشته است که در پی اصلاح افراد، جامعه نیز در بلندمدت تغییر و رشد کند.
آموزه‌های تربیتی فردی در آثار بررسی‌شده-در همۀ آثار- غالب هستند؛ به طوری‌که می‌توان این نتیجه را استنباط کرد که سعدی در بیان آموزه‌های تربیتی خود و در تلاش برای اصلاح و پندآموزی، رویکردی فردمحور داشته است. حتی در جاهایی که کمی به رویکردی اجتماعی نزدیک می‌شود، با نگاهی دقیق‌تر می‌توان متوجه شد که وزنۀ دیدگاه اصلاح فردی در بیان آموزه‌اش سنگین‌تر است. البته غالب بودن آموزه‌های فردی در آثار سعدی به معنای غفلت از اجتماع نیست. سعدی معتقد است آموزۀ فردی اگر در جامعه پذیرفته شود، به خودی خود به آموزۀ اجتماعی تبدیل می‌شود. برای نمونه، صفتی مانند «صبر» در نگاه اول فردی است، اما اگر فرد در اجتماع صبر و پرهیز از خشونت را رعایت کند، اجتماع نیز از آسیب‌های اخلاقی دور می‌ماند. بنابراین سعدی مرز پررنگی میان آموزۀ فردی و اجتماعی قائل نیست؛ بلکه آنها را پیوسته به هم می‌بیند.
سعدی با توجه به آنچه در روزگارش می‌گذشته است، راه نجات را در اصلاح افراد می‌دانسته است؛ به ویژه اصلاح حاکمان و صاحبان قدرت که در تعیین خطوط حساس اجتماعی و فرهنگی و دینی، صاحب نفوذ بوده‌اند. نگاه سعدی به عنوان مصلح و اندیش‌مند قرن هفتم به این سبب ارزش‌مند تلقی می‌شود که او در عصر ویران روزگار خود و با اندیشه‌های متعصبانۀ حاکم بر زمانۀ خویش، اهمیت اصلاح افراد با این شیوه و با رویکردهای مختلف فردگرایانه را فهمیده بوده است و سعدی در به‌کارگیری آنها داشته است؛ این در حالی است که رویکردهای فردگرایانۀ بررسی و مطرح‌شدۀ نویت در این پژوهش، متعلق به عصر حاضرند و این مسأله نشان می‌دهد که سعدی از نظر فکری و فرهنگی، تا چه میزان از خط فکری و فرهنگی جامعه و زمانۀ خود جلوتر بوده است و مایۀ مباهات تاریخ ادبیات فارسی است که چنین اندیش‌مندی را در حافظۀ ادبی و تاریخی خود پرورانده است.
کنگره استاد شهریار, [11/29/2025 11:45 AM]
در یک نگاه کلی می‌توان از پژوهش حاضر چنین نتایجی را استنباط کرد:
1. تأکید اصلی سعدی بر اصلاح فرد است. او معتقد است سلامت جامعه نتیجۀ سلامت افراد آن است.
2. آموزه‌های فردی در همۀ آثار سعدی حضوری پررنگ‌تر دارند؛ اما با عمل به آنها، جامعه نیز اصلاح می‌شود.
3. سعدی در ظاهر فردگرا است، اما هدف نهایی او جمع‌گراییِ اخلاقی است؛ یعنی تربیت فرد برای رفاه جامعه.
4. نگاه سعدی در زمینۀ تربیت، در زمان خود نو و پیشرو بوده و از فضای فکری قرن هفتم فراتر می‌رود.
5. طبقه‌بندی آموزه‌ها نشان می‌دهد که مفاهیم تربیتی سعدی در سه حوزۀ اخلاق، شریعت و قانون قابل تحلیل‌اند.
پژوهش‌های آینده می‌توانند کاربرد آموزش‌های سعدی را در زمینه‌های معاصر خاص مانند حل منازعات، اخلاق زیست‌محیطی و حکم‌رانی جهانی بیشتر بررسی کنند. علاوه بر این، مطالعات مقایسه‌ای می‌توانند شباهت‌های بین چهارچوب‌های اخلاقی سعدی و سنت‌های فرهنگی و فلسفی دیگر را بررسی کرده و درک ما از اصول اخلاقی جهانی را غنی‌تر کنند. این احساس جوهره آموزش‌های سعدی را در بر می‌گیرد؛ دعوتی به فروتنی، حکمت، و تعهد به خیر عمومی است.
عی در آثار سعدی»
