خیال خلاق در دیوان شمس تبریزی

«خیال خلاق در دیوان شمس تبریزی» که با عنوان “قوس خیال” در حال چاپ است، عنوان رسالۀ دکتر زهره محمدعلی است.
این کتاب مشتمل بر پنج فصل است و نگارنده به تعاریف عرفان و خیال از منظر برخی اندیشمندان، مولفه های خیال که مشتمل بر حقیقت انسان از منظر قرآن و ادراکات حسی و خیالی ، تخیل و فرآیند خلاقیت و هنر در مسیر کمال است پرداخته و در این رهگذر به مفهوم سازی خلاقیت خیال بر اساس نظریه فارابی اشاره نموده و با بررسی زندگانی ابن عربی و دیدگاه وی در حوزه خیال، به مفاهیم وحدت وجود، نظریه تجلی و انسان کامل از دیدگاه وی نیز نیم نگاهی داشته است. نویسنده پس از گذری بر زندگانی و دیدگاه های شمس و مولوی به بررسی کلیه اشعار دیوان شمس مبادرت ورزیده و برای تبیین دیدگاهش، به مضامین آفرینش و خلاقیت (تجلی، وجود و تنزل وجود، خلقت، آینه، انسان کامل) پرداخته و پس از بررسی پیوندهای آفرینش، مولوی را در حوزه عرفان اسلامی از جمله هنرمندان خلاقی به شمار آورده است که با استفاده از قوای ادراکی خیال و تخیل دست بکار آفرینشی خلاق شده و در تبیین فلسفه آفرینش و ترسیم جایگاه حقیقی انسان در خلقت عالم وجود با استفاده از واژگان و کلمات شاعرانه (در قالب اشعار) گام های بی بدیلی در این راستا برداشته و جایگاه انسان را در قوس صعود و نزول خلقت، تبیین و تفسیر نموده است.
در بررسی اشعار دیوان شمس می توان به باورهای مشترک دو عارف ( مولوی، ابن عربی) در نظریه وحدت وجود و باور پذیری خلقت بر اساس نظریه تجلی خداوند با هدف انسان کامل اشاره نمود.
خلاقیت قوه ی خیال مولوی در اشعار مورد بررسی دیوان به لحاظ ساختار و محتوا ، مضمون آفرینی، تصویر پردازی های بدیع، گستردگی واژگان و استفاده از عناصر ملموس با حفظ قدرت زیبایی، ساختار شکنی و هنجار گریزی، استفاده از اوزان متنوع و بهره گیری از بیشترین اوزان عروضی، اطناب و ایجاز متناسب ابیات و گستردگی دامنه خیال شاعر مشهود است.
در اشعار مورد بررسی، اشراف شاعر بر منابع و معارف دینی آیات و احادیث به طرز شگرفی به چشم می خورد. تسلط بر حوزه های متنوع ادبی، روان شناسی، جامعه شناسی، علمی، و آشنایی با زبان های عربی و ترکی و تلفیق متناسب اشعار با ترکیب سه زبانه بی نظیر است، تعامل متناسب و مردم مداری وی از دیگر ویژگی های این شاعر صاحب عیار است.
تلاش نگارنده معطوف بر تبیین نقش خیال در ساحت های فراهستی، هستی و درونی انسان و کارکرد موثر و معنا دار ادراکات خیالی در دستیابی به نقش آفرینی خلاقانه و هنرمندانه در همه حوزه های هنری به ویژه شعر برای رهیبای انسان به تحصیل کمال را می توان از خلال مطالعه ی این کتاب ارجمند و پژوهش ارزنده استحصال نمود.

کارنامه علمی ـ فرهنگی دکتر زهره محمدعلی

تحصیلات: دکتری زبان و ادبیات فارسی
فعالیت فعلی: پژوهش، تالیف و صاحب کرسی تدریس مثنوی در موسسه علامه محمدتقی جعفری

خانم دکتر زهره محمدعلی، شاعر، نویسنده و پژوهشگر حوزه ادبیات و زبان فارسی به سال 1341 در تهران، چشم به جهان گشود.
وی از ابتدای جوانی بمدت نزدیک به 20 سال از شاگردان و مجالسان مرحوم علامه محمدتقی جعفری بود و دوره های تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی مولوی، حافظ شناسی، اخلاق اسلامی و علوم ادبی را نزد استاد گرانقدر خود گذراند. پس از طی دوره های مذکور، وی به جهت احساس نیازِ آکادمیک در حوزه زبان و ادبیات فارسی، تحصیلات خود را تا مقطع دکتری در این رشته ادامه داد.
طی این سالها اشعار پراکنده ای از وی در نشریات و جشنواره های ادبی کشور مورد توجه اهل ادب قرار گرفت که از جمله آنها به برگزیده شدن در:
– شب شعر ملی عاشورایی شیراز
– جشنواره ملی سرای مهر
– کتاب “جون خادم المهدی” (ویژه نکوداشت شهید محسن حججی)
– کتاب “عقیق سلیمانی” (ویژه نکوداشت شهید سپهبد حاج قاسم سلیمانی)
– همایش ملی پرسش مهر
– و…
میتوان اشاره نمود.

مقالاتی چون:
– سیمرغ در نگاه خاقانی
– واکاوی مفهوم خیال خلاق در دیوان شمس
– جستاری در عشق با نگاهی به عرفان ابن عربی و مولوی
– رویکردهای عرفانی و معرفتی در کتاب مقالات شمس
– تحول شگرف مولانا پس از دیدار شمس منتخب دهمین همایش بین المللی شمس و مولانا – ۱۴۰۳- خوی (با همکاری آیت الله دکتر عبدالکریم بی آزار شیرازی)
– بازتاب تاویل قرآن و انسان کامل از منظرگاه شمس و مولانا منتخب یازدهمین همایش بین المللی شمس و مولانا- ۱۴۰۴ -خوی (با همکاری آیت الله دکتر عبدالکریم بی آزار شیرازی)
– ۳-فلسفه عشق در سه مکتب عرفانی خراسان ، کردستان ، شیراز (امام محمد غزالی، شیخ شهاب الدین سهروردی، روز بهان بقلی)- ۱۴۰۴- بیرجند ( با همکاری پروفسور اسماعیل گندمکار)
– نقش تاریخی مکتب خراسان و کردستان در دو امپراتوری صفویه و عثمانی با رویکرد حوزه تمدنی- ۱۴۰۴ – بیرجند (با همکاری پروفسور اسماعیل گندمکار)
– مولوی، شمس تبریزی، علوم میان رشته ای و عرفان تطبیقی- حیدر آباد هند- ۱۴۰۳ (با همکاری پروفسور اسماعیل گندمکار)
– فلسفه انسان شناسی از دیدگاه جلال الدین رومی- حیدر اباد هند- ۱۴۰۳- (با همکاری پروفسور اسماعیل گندمکار)

و تالیفات:
– دایره المعارف اخلاق عملی در مثنوی معنوی از دیدگاه علامه جعفری
– قوس خیال (تعمقی بر مفهوم خیال خلاق در دیوان شمس تبریزی)
از آثار اوست.

همچنین وی در همایش بین المللی دانشگاه سال 1403 حیدر آباد هند بعنوان نماینده جمهوری اسلامی ایران ریاست افتخاری و علمی ِ کنفرانس را عهده دار بوده است و دانشگاه خوراسگان ، حوزه علمیه خواهران کرمان ، دانشگاه شیراز، به تشریح تالیفات و مقالات خود و تبیین زوایای شخصیتی مرحوم علامه جعفری در قالب سخنرانیهایی پرداخته است.

این پژوهشگر و ادیب پارسی زبان طی سفرهای پژوهشی خود ضمن بازدید از دانشگاه و کتابخانه های بیشکک (قرقیزستان)، کوالالامپور (مالزی) و… با استادان سرشناس زبان و ادبیات دیدار و تبادل نظر نموده است.
از سال 1398 تا اکنون نیز وی بعنوان یکی از میهمان ویژه در مراسم جهانی “عُرس مولاناجلال الدین محمد بلخی” در قونیه حضور مستمر داشته و ضمن بازدید از مراکز فرهنگی و علمی ترکیه ، با چهره هایی چون “پروفسورابراهیم” مولوی پژوه امریکایی و خانم “اسین چلپی” نواده ی جلال الدین محمد بلخی دیدار و گفتگو نموده است و رونمایی آخرین کتاب وی “قوس خیال” همزمان با مراسم جهانی عرس مولانا در قونیه با حضور چهره های ادبیات فارسی همچون نواده مولوی سرکار خانم اسین چلپی و… برگزار گردید.

– مقابله و تصحیح آثار مرحوم علامه جعفری از جمله کتاب های: جبر و اختیار و وجدان، چهار شاعر (خیام ، نظامی سعدی ، حافظ)، فرهنگ پیرو، فرهنگ پیشرو، فلسفه تاریخ و تمدن، خلوت انس (تحلیل اندیشه ها و شخصیت حافظ)، “معنای زندگی” ، “حکمت، عرفان و اخلاق در شعر نظامی گنجوی و …  از جمله خدمات فرهنگی وی بشمار می رود.

وی هم اکنون علاوه بر فعالیت های پژوهشی و تمرکز بر سخنرانی در مجامع علمی – آموزشی و پژوهشی ، تدوینِ تالیفاتی در حوزه ی فلسفه، عرفان، ادبیات و شعر فارسی ، مسئولیت مقابله و تصحیح آثار مرحوم علامه محمدتقی جعفری را نیز برعهده داشته و صاحب کرسی تدریس مثنوی و مولوی شناسی در این موسسه نیز هست؛ و شاگردان بسیاری را از چشمه سار جوشان معرفتیِ زبان و ادبیات فارسی سیراب نموده است.

ایمیل : ze.mohammadali@gmail.com