صفحه اصلی > اخبار و پایان‌نامه‌های برتر : بررسی بن‌مایه‌های اساطیری در منظومه‌های عاشقانه

بررسی بن‌مایه‌های اساطیری در منظومه‌های عاشقانه

سمانه عباسی

اسطوره‌ها روایاتی‌اند که اکثراً در زمانی فراتر از زمان تاریخی روی می‌دهند و اغلب به شیوه‌ای غیرمنطقی و اغراق‌آمیز نخستین دیدگاه‌های انسان را پیرامون جهان و معنای زندگی بازگو می‌کنند. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های اساطیر، که آن را از مرگ و فراموشی می‌رهاند و سبب دوام آن در طول تاریخ می‌شود، تطبیق‌پذیری آن است. درواقع ازآنجاکه اساطیر بازتاب‌دهندۀ فرهنگ، گرایش‌ها و تفکرات انسان گذشته دربارۀ جنبه‌ها و سطوح مختلف زندگی بشری است، با گذشت زمان اهمیت خود را از دست نداده است و متناسب با شرایط زندگی در هر دوره‌ای و هماهنگ با باورهایی که غالب می‌شوند و روایاتی که رواج می‌یابند، در حال تکرارشدن است. بررسی چگونگی حضور، تکرار و تحول اساطیر در متون مختلف، از جمله متون ادبی، با نظر به اصطلاح «جابه‌جایی» امکان‌پذیر است.
اما علاوه‌بر روایات حماسی و مذهبی، منظومه‌های غنایی نیز، که یکی از رایج‌ترین گونه‌های شعر غنایی و به‌عبارت‌دیگر بسط‌یافتۀ شعر غنایی است، همواره ارتباط خود را با روایات و بن‌مایه‌های اساطیری، متناسب با مضمون خود، دوره‌ای که در آن رواج یافته‌اند، افق انتظار جامعه و نیار زمان، حفظ کرده‌اند و سبب بقای اساطیر در طول زمان شده‌اند؛ زیرا این منظومه‌ها بلافاصله بعد از دوران حماسه‌سرایی رواج یافته و تا قرن‌ها مورد توجه شاعران قرار گرفته‌اند و همچون حماسه‌ها متأثر از روایات شفاهی خنیاگران، نقالان و راویان بوده‌اند و به همین دلیل هرگز پیوند خود را با اساطیر قطع نکرده‌اند.
در این رساله با تأکید بر ویژگی تطبیق‌پذیری اساطیر، به بن‌مایه‌های اساطیری، یعنی عناصر ساختاری-معنایی که بر اثر تکرار به عناصری نمونه‌وار تبدیل شده‌اند، در منظومه‌های عاشقانه پرداخته شده است. در این راستا برای دستیابی به نتیجه‌ای تعمیم‌پذیر از میان این منظومه‌ها، هشت منظومۀ عاشقانه با تأکید بر وجود بیشترین بن‌مایه‌های اساطیری در آن‌ها و تأکید بر «تکرار‌شوندگی» بن‌مایه‌ها و درنتیجه انتخاب منظومه‌هایی از دوران‌های متفاوت و همچنین با درنظرگرفتن تقلیدپذیری کمتر آن‌ها از نمونه‌های اولیه (به‌جز ویس و رامین، خسرو و شیرین و شیرین و خسرو) انتخاب شده که عبارت است از: ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی، خسرو و شیرین نظامی، شیرین و خسرو امیرخسرو دهلوی، گل و نوروز و همای و همایون خواجوی کرمانی، جمشید و خورشید سلمان ساوجی، مهر و ماه جمالی دهلوی و بهرام و گل‌اندام امین‌الدین صافی.
اما ویژگی دیگر اساطیر الگوناپذیری آن است؛ یعنی نمی‌توان همۀ اساطیر را بر مبنای یک نظریۀ اسطوره‌شناختی ویژه بررسی کرد؛ زیرا هر کدام از نظریات می‌توانند فقط بخشی از ابهامات موجود در اساطیر را برطرف کنند. بر همین اساس نحوۀ جابه‌جایی و تبیین بن‌مایه‌های اساطیری در هشت منظومۀ عاشقانه با نظر به تحقیقات و یافته‌های اسطوره‌شناسان و محققانی چون جوزف کمبل، میرچا الیاده، نورتروپ فرای، ژرژ دومزیل، جیمز فریزر و کارل گوستاو یونگ بررسی شده است.
طبق این بررسی و با نظر به ویژگی تکرارشوندگی، معناافزایی و تأثیرگذاری بن‌مایه در روند روایت، 17 بن‌مایۀ اساطیری با توجه به پیشینۀ کهنشان در روایات اساطیری گوناگون و نقش‌آفرینی‌شان در روایات مذهبی، حماسی و سپس منظومه‌های عاشقانه در چهار بخش کلی به این شرح مشخص شده است: بن‌مایۀ اشخاص: شخص قدرتمند آغاز منظومه‌های عاشقانه، عاشق، معشوق؛ بن‌مایۀ مفاهیم و حوادث: صعود، فرود، جادو، باکرگی معشوق، آزمون‌های تشرف، ازدواج؛ بن‌مایۀ مکان‌ها و پدیده‌های طبیعی: درخت، کوه، دریا، قصر معشوق؛ بن‌مایۀ موجودات (واقعی و غیرواقعی): پری/دیو، اسب، آهو/گور، اژدها.
در پایان این نتیجۀ کلی به دست آمد؛ بن‌مایه‌های اساطیری، که در هر مقطع زمانی پی گرفته می‌شوند و می‌توانند نشان‌دهندۀ دوام اعتقادات و باورهای مردم یک جامعه باشند، همچون حماسه‌ها در منظومه‌های عاشقانه نیز با وجود تغییر و تحولاتی حضور پررنگ دارند؛ تحولاتی که می‌تواند درنتیجۀ نبوغ، هنرمندی و خلاقیت سرایندگان آن‌ها، ویژگی‌های اجتماعی و فرهنگی زمان سرودن آن‌ها و نیاز خوانندگان آن‌ها به شنیدن داستان باشد.

کارنامه علمی و فرهنگی دکتر سمانه عباسی

مقطع کارشناسی: دانشگاه دولتی تبریز
مقطع کارشناسی ارشد: دانشگاه علامه طباطبایی
مقطع دکتری: دانشگاه دولتی سمنان
عنوان پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد: نشانه‌شناسی داستان‌های عاشقانه
عنوان رسالۀ دکتری: بررسی بن‌مایه‌های اساطیری در منظومه‌های عاشقانه (با تأکید بر هشت منظومه)
دانشجوی برتر مقطع دکتری با معدل ۱۹/۵۵
مدرس دانشگاه
چاپ مجموعه غزلیات با عنوان «شب‌بانو»
دارای مدرک ویراستاری از مرکز نشر دانشگاهی و ویرایش بیش از صد کتاب در حوزه‌های گوناگون
عناوین مقالات چاپ‌شده در فصلنامه‌های علمی‌پژوهشی
1. «بررسی پیشینۀ اساطیر بین‌النهرینی و هندی در منظومۀ غنایی گل و نوروز خواجوی کرمانی» منتشرشده در فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی
2. «تحلیل منظومۀ غنایی ویس و رامین بر مبنای نظریۀ ایزدان سه‌گانۀ ژرژ دومزیل» منتشرشده در فصلنامۀ نقد و نظریۀ ادبی
3. «نقد ادبی در نخستین مطبوعات ایران» منتشرشده در فصلنامۀ نقد ادبی
4. «بررسی ساختارگرایانۀ باب شیر و گاو کلیله و دمنه بر اساس نظریۀ کلود برمون» منتشرشده در فصلنامۀ متن‌پژوهی ادبی
5. «تحلیل بن‌مایۀ اسطوره‌ای کوه آتشفشان در چهار منظومۀ غنایی همای و همایون، گل و نوروز، جمشید و خورشید و مهر و ماه» منتشرشده در فصلنامۀ زبان و ادب فارسی
6. «نقد و تحلیل ساختاری و نشانه‌شناختی داستان‌های عاشقانه» منتشرشده در فصلنامۀ بهار ادب
عناوین مقالات چاپ‌شده در همایش‌ها
1. «تأثیر تقویت بیان ادبی در مهارت نوشتن دانش‌آموزان پایۀ هشتم در راستای پرورش جامعۀ دانش‌بنیان» ارائه‌شده در دومین همایش بین‌المللی فرهنگ و ادبیات فارسی
2. «بررسی بن‌مایۀ اسطوره‌ای درخت در چهار منظومۀ عاشقانۀ ویس و رامین، خسرو و شیرین، گل و نوروز و مهر و ماه» ارائه‌شده در نهمین همایش ملی متن‌پژوهی ادبی
3. «تحلیل گفتمان انتقادی دیباچۀ نشریات ایرانشهر، تذکر و نوروز در اواخر دورۀ قاجار» ارائه‌شده در دهمین همایش ملی متن‌پژوهی ادبی
4. «بررسی تأثیر تقویت هوش کلامی در مهارت انشانویسی دانش‌آموزان پایۀ هفتم در آموزش مجازی» ارائه‌شده در سیزدهمین همایش ملی آموزش
5. «بررسی تقابل‌ها در نی‌نامۀ مولانا از دیدگاه نشانه‌شناسی» ارائه‌شده در ششمین همایش ملی متن‌پژوهی ادبی
6. «تحلیل ساختاری انواع تلمیح در غزلیات حافظ» ارائه‌شده در ششمین همایش ملی متن‌پژوهی ادبی

 

 

مطالب مرتبط

کارکرد عناصر روایی در جهان‌شناسی ادبیات کودک و نوجوان

کتاب «کارکرد عناصر روایی در جهان‌شناسی ادبیات کودک و نوجوان» تاکید دارد که روایت نویسنده «قصه‌های مجید» فارغ از پیچیدگی‌های روایات بزرگسال است.

21 مهر 1404

تصحیح نسخۀ خطی شاهنامۀ منثور محمد ارجانی شوشتری

موضوع رسالۀ دکتری خانم فتانه نادری «تصحیح نسخۀ خطی شاهنامۀ منثور» نوشتۀ محمد بن محمد ارجانی شوشتری از نویسندگان و شاعران سدۀ یازدهم هجری است.

21 مهر 1404

کمک‌هزینه ماهانه ۲۰ میلیون تومان برای واجدین شرایط طرح پژوهشیار

معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان رئیس جمهور، از آغاز اجرای طرح پژوهشیار برای حمایت از پژوهشگران مقطع دکتری از ابتدای سال تحصیلی جدید خبر داد.

21 مهر 1404

دیدگاهتان را بنویسید