جمعه 11 فروردين 1402
نوشتاری از علی ضیاءالدینی دشتخاکی، عضو پژوهشکده فرهنگ اسلام و ایران، دانشگاه شهید باهنر کرمان

ره‌نمای راهِ معنی : رابطۀ پروین و ادبیّات غرب در راه تجدّد

تاريخ:بيست و چهارم اسفند 1401 ساعت 23:34   |   کد : 20325   |   مشاهده: 33
رابطۀ پروین و ادبیّات غرب یکی از فصول مهم و قابل اعتنای شعر معاصر فارسی است که تبیین و کشف زوایای مختلف آن می‌تواند وجوه مهمّی از شعر معاصر فارسی را پیش روی خوانندگان بگذارد.
پروین اعتصامی (1285 تا 1320 هـ.ش.) از شاعران عصر رضاشاهی است. او در کنار نیما، رشید یاسمی، صورتگر، شهریار، رعدی آذرخشی و مسعود فرزاد وارد صحنۀ شعر فارسی می‌شود. این گروه به تعبیر دکتر شفیعی کدکنی «کوشش آگاهانه‌ای برای بروز نوعی تجدّد[1]» در شعر فارسی بروز می‌دهند. از این میانه، روایت پروین، دیگر است. او در کنار پدری روشنفکر، نویسنده و مترجم می‌بالد و «شعرش از گروه برگزیدگان عبور می‌کند و به توده‌های مردم - علی قدر مراتبهم- می‌رسد[2]». پروین از دو مسیر با ادبیات غرب آشنا می‌شود و از آن متأثّر می‌شود: دانش و ترجمه‌های پدرش، یوسف اعتصامی (1254 تا 1320هـ.ش.) و تحصیل در مدرسۀ آمریکایی دختران ایران (Iran Bethel).

 تیره‌بختان ویکتورهوگو، خُدعه و عشق از فریدریش شیللر و سفینۀ غوّاصه از ژول ورن از ترجمه‌های یوسف اعتصامی است. شاید بهتر باشد که سیر تکوین و تکامل شعر پروین و جزئیّات مربوط به نحوۀ اثرپذیری او از ادبیّات غرب را به مقالی فراختر یا به پژوهشی مستقل در این زمینه وابگذارم امّا از آنجاکه به قول کریمی حکاک شاعرانی چون پروین و ایرج توانستند شعر فارسی را با اقتباس و وام‌گیری ادبی غنی سازند، اشاره به برخی از فرازهای اثرپذیری پروین از ادبیات غرب خالی از لطف نیست:

پروین نخستین شعر خود را با به نظم کشیدن ترجمۀ یک شعر فرانسوی (مترجم یوسف اعتصامی)، به شیوۀ انوری سرود. «مرحوم اعتصام‌الملک، پدر پروین، در انتخاب قطعات منثور بسیار زیبا معروف است و از کتب ادبی، ترکی، فرنگی و غربی، مضامین، نکات و افکار بسیار لطف به دست می‌آورده است و پروین را به سرودن آن مضامین وامی‌داشته است[3]». تأثیر پذیری پروین در اشعار «ای‌گربه»، «ای مرغک»، «یاد یاران»، قطعۀ «بلبل و مور» و شعر «جولای خدا» از بزرگان ادبیّات اروپا آشکار است. شعر یاد یاران، اقتباسی از قطعۀ «به یک مومیایی مصر» از هورا اشمیت(1779 تا 1840م.)، شاعر معروف انگلیسی است، که در سال دوم، شمارۀ 2 مجلّۀ بهار در رمضان 1339 هـ.ق. منتشر شده بود. همچنین به گواهی دستغیب[4] قطعۀ بلبل و مور پروین، تصرّفی از «زنجره و مور» لامارتین است. شعر جولای خدا نیز اقتباسی از مقالۀ «عزم و نشاط عنکبوت» اثر آرتور بریزبان است که با ترجمۀ یوسف آشتیانی در مجلّۀ بهار منتشر شده بود[5]. علاوه بر این پروین با اقتباس از بینوایان ویکتور هوگو، اشعار تیره‌بخت و بیچاره طفل و با اثرپذیری از شعر قطرات سه گانۀ تریللو، شاعر ایتالیایی، مناظره و قطرۀ اشک را سرود. شعر نغمۀ رفوگر پروین هم در تصویرگری شعری، از ترجمۀ پدرش از شعر نغمۀ پیراهن بهره برده است.

اگر از سخنان پروین، با عنوان زن و تاریخ، در جشن فارغ‌التحصیلی مدرسۀ آمریکایی دختران در سال 1303 و بعد از به قدرت رسیدن رضاشاه و نیز مصاحبۀ 25 آوریل 1926 پروین با وینسنت شین[6] (1899 تا 1969)، نویسندۀ کتاب The New Persia، که هر دو جلوه‌هایی از اثر پذیری پروین از ادبیات غرب را در برمی‌گیرد، بگذریم، پروین در فضای کلّی شعرش رگه‌هایی کم‌رمق از ناتورالیسم و رمانتیسم اجتماعی را نشان می‌دهد. او در گذر از سنّت به تجدّد، به قالب پلی‌فونیک مناظره روی می‌آورد که این خود معنادار است. در فضای غالب شعری پروین با ادلّه فراوان می‌توان گفت که شعر پروین متأثر از اندیشۀ عصر روشنگری در اروپاست و از قواعد مکتب نئوکلاسیک پیروی می‌کند[7] زیرا در کنار توجّه به گذشته به استقبال مضامین نو می‌رود، رویۀ غالب آن اخلاق‌گرایی و بهره‌گیری از درون‌مایه‌های فلسفی واخلاقی است، خردگراست و منطق را برای غلبه بر نابسامانی‌های اجتماعی به کار می‌گیرد و تقلید از طبیعت در آن دیده می‌شود. بررسی تطبیقی شعر پروین و کلاسیک هایی چون پوپ، درایدن و جان لاک نشان می‌دهد که پروین با این شاعران نئوکلاسیک مضامین مشترکی دارد.

رابطۀ پروین و ادبیّات غرب یکی از فصول مهم و قابل اعتنای شعر معاصر فارسی است که تبیین و کشف زوایای مختلف آن می‌تواند وجوه مهمّی از شعر معاصر فارسی را پیش روی خوانندگان بگذارد.
 

[1] . شفیعی کدکنی (1383). ادوار شعر فارسی از مشروطیت تا سقوط سلطنت، تهران: سخن. ص 142


[2] . همان، ص 158


[3]. ن.ک: گلبن، محمد(1388).«پروین اعتصامی از نظر بهار شعر»، پیام بهارستان، دورۀ دوم، سال دوم، شمارۀ 6.ص 108.  


[4] . دستغیب، عبدالعلی (1338). «هدیۀ فکر و شعر یا دیوان پروین اعتصامی» در پیام نوین،سال دوم، شمارۀ 6. ص 13.


[5]. ن. ک: کریمی حکاک، احمد(1368). «پروین اعتصامی شاعری نوآور: تحلیلی از شعر جولای خدا»، ایران شناسی، شمارۀ 2، صص265-284.  


7. Vincent Sheean


[7] . برای اطّلاعات بیشتر: ن. ک: مشرّف، مریم (1390). «مفهوم تجدّد و رویکرد نئوکلاسیک در دیوان پروین اعتصامی»، پژوهشنامه ادب تعلیمی، سال سوم، ش 11، صص 135 تا 152.



https://bonyadshahriyar.ir/News/1/20325
Share

آدرس ايميل شما:  
آدرس ايميل دريافت کنندگان