نگاهی کوتاه به پروین اعتصامی
از مشهورترین شاعران معاصر، پروین اعتصامی در روز25 اسفند سال (1285ش) در تبریز دیده به جهان گشود. در کودکی با خانواده به تهران آمد. ادبیات فارسی و عرب را نزد پدرش فرا گرفت در محضر افرادی که با فضل و دانش بودند و در خانه پدرش گرد می‌آمدند بهره‌ها یافت و آنان را از قریحه خارق‌العاده خویش دچار حیرت ساخت. در هشت‌سالگی به شعر گفتن پرداخت و با طبعی لطیف قطعات زیبایی را با تبحر خود به نظم کشید. پروین در سال 1313 با پسرعموی خود ازدواج کرد. همسر پروین از افسران شهربانی و هنگام وصلت با او رئیس شهربانی بود و اخلاق نظامی وی با روح لطیف پروین مغایرت داشت. وی در خانه‌ای که سرشار از مظاهر معنوی و ادبی و به دور از هرگونه آلودگی است، پرورش یافته بود. پروین از ازدواج، به خانه‌ای وارد شد که بساط عیش و نوش بود. و سرانجام این ازدواج به جدایی ختم شد و پروین پس از دو ماه و نیم زندگی در با گذشتن از مهریه‌اش طلاق گرفت.
پروین اعتصامی در روز سوم فروردین1320 به شدت بیمار و بستری شد. پزشک معالج بیماری پروین را حصبه عنوان کرده و در مداوای او کوتاهی کرد و چون از زمان درمان او گذشته بود. در نیمه شب شانزدهم فروردین 1320 به دیار باقی شتافت. مقبره وی در آرامگاه خانوادگی‌شان در شهر قم، کنار مزار پدرش در جوار بارگاه حضرت معصومه(س) است. پس از مرگش قطعه شعری از او یافتند که معلوم نیست در چه زمانی برای سنگ مزار خود سروده بود. این قطعه را بر سنگ مزارش نقش کردند.
این که خـاک سیهش بالیـن اسـت اختــر چــرخ ادب پــرویـن اسـت
گر چه جـز تلخی از ایـام نـدیــد هرچه خواهی سخنش شیریـن اسـت
صـاحـب آن همـه گفتــار امـروز سـائــل فاتحــه و یـاسیــن اسـت
دوستـان بـه که ز وی یــاد کننــد دل بـی‌دوست دلـی غمگیـن اسـت
از همان آغاز مشروطیّت وضع زنان ایران همیشه مورد توجّه و اعتراض روشنفکران ایران بود، و در این کوشش‌ها شعرا و نویسندگان در صف اول قرار داشتند. بعد از جنگ جهانی اول و نتایج مهمّی که به بار آورد، مسئله زن در ادبیات ایران انعکاس وسیعی یافت؛ و با پیشرفت و تحوّل در شئون اجتماعی، اصلاح وضع زنان جزء مسائل جدّی قرار گرفت.
در سال‌های 1299ـ 1298 شمسی دو تن از دانشمندان آذربایجان یک سلسله مقالات سودمند درباره زنان نوشتند و این مقالات با امضاء مستعار «فمینیست» و «فمینا» در روزنامه تجدّد، ارگان حزب دمکرات آذربایجان، منتشر گردید!
«در آن سالها شعرا و نویسندگان بنام ایران هر یک مقداری از آثار خود را به موضوع تربیت و آزادی زنان و تساوی حقوق آنان در خانواده و جامعه اختصاص دادند، به طوری که می توان گفت، در این اوقات، هیچ شاعر و نویسنده‌ای نیست که کما بیش به مسأله زنان نپرداخته باشد. «ایرج»، «عشقی»، «پروین»، «بهار»، «شهریار» و دیگران هریک اشعار زیبای فراوانی به مسأله زن وقف و همگی با نسیان موهومات و خرافات و تعصّباتی که بر دوش زنان سنگینی می کرد مبارزه و جهاد نموده‌اند».
زن همواره در گذر تاریخ در پرده‌ای از ابهام و تردید قرار داشت و به بهانه‌های مختلف از حضور در اجتماع منع می‌شد. زن مجبور بود که اندیشه‌ها، آرزوها و خواسته‌هایش را در چهاردیواری خانه به فراموشی بسپارد.
پروین اعتصامی از شاعرانی است که بارها در دیوان خویش به نقش و جایگاه زن در عصرحاضر پرداخته است. پروین در قطعات، مثنویات و مناظراتش بسیار صمیمى‌تر و بى‌ریاتر از احساسات زنانۀ خود سخن مى‌گوید و با دنیاى مادى اطراف خود ارتباط نزدیکى برقرار مى‌سازد. هرچیز بى‌جان در شعر او جان مى‌گیرد و خواننده با آن احساس نزدیکى مى‌کند.
زن در دیوان پروین نقش اصلی خویش را می‌یابد. از دیدگاه وی زن یعنی مادر، محور و کانون افق‌های روشن خانواده و در دیدگاهی وسیع‌تر اصلی‌ترین عنصر سازندۀ اجتماع است که با گوهر‌های ارزشمند علم و دانش راه را برای فرهیختگی و پیشرفت روزافزون جامعه بسیار هموار می‌سازد.
مقامی که پروین اعتصامی برای زن قائل است و آن را بارها در اشعارش مطرح می‌سازد، بسیار والاست. زن در شعر او موجودی قدسی، سازنده، مستحق و قادر به دانا شدن و آفرینش نیکی‌ها و پروریدن فرزندان برومندی است که بتوانند جامعۀ بشری را به‌سوی هدفی والا و شایسته پیش برند و محیطی فراهم آورند که در آن زن و مرد، سیاه و سفید و فقیر و غنی، قادر باشند در کِسوت دانش وتقوی، استعدادهای نهفته و خدادادی خود را شکوفا سازند و در حرکت به‌سوی تعالی به یاری عرفان و شناخت راستین پیشگام شوند. پروین زنان را ارزشمند می‌داند. آنگاه که از آنان می‌گوید و رنج آن‌ها را در سروده‌هایش به تصویر می‌کشد، امیدوار است که روزی زنان سرزمینش از جهل و نادانی دست بردارند و به تمام امور سطحی و بیهودۀ زندگی خود پشت پا زنند. او به وضع اجتماعی زن نظر دارد، او را همسر و برادر مرد می‌داند.
پروین شاعری فرهیخته در عرصة فرهنگ و ادب ایران زمین است و در اشعارش پیام‌آور ارادۀ الهی در نظام آفرینش است. وی این‌گونه بیان می‌کند: همان‌گونه که خداوند باعث آرامش انسان است، وجود زن نیز باعث آرامش است. اگر یاد خداوند از دلی بیرون برود، آن دل مرده محسوب می‌گردد. وجود زن روشنی بخش دل مرد است و بدون زن، مرد مرده‌ای است. پروین نداشتن حضور زن در خانه را بی‌پایه و بنیان تلقی کرده است. و او را مهم‌ترین مسئلة تعلیم و تربیت می‌داند و می‌گوید:
زنـی کـه گـوهـر تـعلیـم و تربیت نخرید فـروخـت گـوهـر عـمر عـزیـز را ارزان
حضور زن در جامعه، و پذیرفتن مسئولیت‌ها در حقیقت ایفای نقش باغبانی بوستان است. در سراسر آثار ادب فارسی، بزرگان ادیب پرور بر نقش اساسی مادر در زندگی آدمی توجه کرده‌اند.
پروین به زیبایی به نقش مادر و جایگاه زن توجه کرده، وجود بزرگان جامعه را در تمامی اعصار از دامان مادر دانسته و حضور و نقش زن را در موفقیت بزرگانی چون ارسطو، سقراط، لقمان و... نتیجة تعلیم و هدایت مادر اظهار داشته است. پروین که دختر امروز را مادر فردا می‌داند، از همان ابتدا ارزش معنوی و اصلی دختران را بیان می‌کند و بزرگان و عظمت پسران را برگرفته از مادر فردا، یعنی همین دختران می داند.
پروین در اشعار خود جایگاه و هویت زن را مهم‌ترین بنیاد ساختاری جامعه و رشد فرهنگ می‌داند.
| درآن سرای که زن نیست، انس وشفقت نیست |
درآن وجـود که دل مـرد، مـرده است روان |
| به هیچ مبـحث ودیـبـاچه ای، قضــا ننوشـت |
بـرای مـرد کمــال وبـرای زن نـقـصان زن |
| از نخـست بــود رکــن خـانــه‌ی هسـتـــی |
که ساخت خانه ی بی پای بست و بی‌بنیـان |
| اگــر فـلاطـون و سـقـراط بـوده‌انـد بــزرگ |
بــزرگ بــوده پـرسـتـار خــردی ایـشـان |
| بـه گـاهـواره ی مـادر، بـه کودکـی بس خفت |
سپس به مکتـب حکمت حکیـم شد لقمـان |
| وظیفه‌ی زن و مرد، ای حکیم، دانی چیسـت؟ |
یکیست کشتـی وآن دیگـریسـت کشتـی‌بان |
| هـمـیـشـه دخـتـر امـروز، مـادر فـرد اســت |
ز مـادر اسـت مـیّـســر، بـزرگـی پـسـران |
تخیلات شاعرانه در اشعار پروین واقعیت‌های زندگی را از انسان دور می‌کند و نوعی جهان بینی توحیدی را در قالب مسائل اجتماعی مطرح می‌کند. هنگامی که از مقام زن و ارزش‌های این موجود عاطفی سخن می‌گوید به جایگاه زن بها می‌دهد؛ به‌خصوص مادر، که در اشعار پروین جایگاهی ویژه‌ای دارد. همان قدر که از اعتبار زن سخن می گوید، در کنار آن حقایق زندگی و کند و کاو پیرامون نابسامانی‌ها و تبعیضات اجتماعی را پیگیری می کند و شجاعت پروین در بیان واقعیت‌ها، زبانزد خاص و عام است. او با سادگی بیان و به دور از هرگونه دشواری‌های سخن می‌گوید و در قالب شعر و نظم پیام هدایتی می‌دهد.