نوشتاری به مناسبت روز بزرگداشت حکیم نظامی

نوشتاری به مناسبت روز بزرگداشت حکیم نظامی: فضیلت «عدالت» در مخزن الاسرار نظامی

سرویس ادبیات خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - الهام امینیایی، نویسنده و پژوهشگر ادبی: جمال الدین ابومحمد الیاس بن یوسف بن زکی بن موید متخلص به حکیم نظامی گنجوی شاعر عالی مقام و صاحب سبک پارسی است. سبک شاعری او به‌گونه‌ای است که ابتدا به شیوه «برائت استهلال» به بیان فضایل انسانی چون عدالت و انصاف و ترک علایق دنیوی می‌پردازد و در ادامه به منظور تشریح معانی، سخن خود را به سمت حکایتی کوتاه و نغز می‌برد.
نظامی از تمام علوم عقلی و نقلی بهره‌مند و در علوم ادبی و عربی، کامل عیار و در عقاید و اخلاق ستوده بوده است. تسلط او بر فنون حکمت از طبیعی گرفته تا ریاضی به گونه ای بود که تمام اصطلاحات حکمت، پیش روی وی حاضر و مطیع بوده و هر کجا خواسته در کمال زیبایی از آنها بهره برده است.
نظامی که بی شک به واسطه گفتمان رمانتیک در منظومه‌های «خسرو و شیرین» و «لیلی و مجنون» نام خود را بر دیوار سترگ تاریخ ادبیات ایران و جهان حک کرده است در گفتمان ایده آلیسم خود در مخزن الاسرار به تشریح و تفسیر فضایل انسان آرمانی می‌پردازد.

به بهانه فرارسیدن روز بزرگداشت حکیم نظامی نگاهی اجمالی بر جایگاه فضیلت عدالت در ساختار فکری و اعتقادی این شاعر بزرگ ایران زمین می‌اندازیم که به طور خاص در مخزن‌الاسرار نمود پیدا کرده است.
«لَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ وَ حَمَلْنَاهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّیِّبَاتِ وَ فَضَّلْنَاهُمْ عَلَی کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلاً»؛ «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ». (الاسرا/۷۰) حکیم نظامی، تحت تأثیر آیات قرآن کریم و عالم عرفان، انسان را اشرف مخلوقات دانسته و در آثار خود به توصیف فضایل اخلاقی انسان کامل در مقام خلیفه الهی پرداخته است. در این میان، فضیلت عدالت و دادگری در نگاه حکیم دادخواه گنجه از مرتبه ویژه‌ای برخوردار است.
ارزش و اهمیت عدالت در نگاه نظامی تا حدی است که گاهی شاعر از توصیف فضایل دیگری مانند اعتقاد به روز داوری، قناعت، دادخواهی و تظلّم، تجرید و ترک علایق، سلوک و طریقت و اخلاق‌مداری هدفی جز بازآفرینی فضیلت عدالت ندارد. با این اوصاف اغراق نیست اگر نظم نظامی را بستری پرمغز و سحرآمیز برای شناساندن انسان آرمانی بدانیم که برترین فضیلت وی عدالت و دادگستری است:

ای ملک جانوران رأی تو
وی گهر تاجوران پای تو

گر ملکی خانه شاهان طلب
ور گهری تاج الهی طلب

ارزش و اهمیت عدالت در نگاه نظامی تا حدی است که گاه شاعر از توصیف فضایل دیگری مانند قناعت، تجرید و ترک علایق، سلوک و طریقت هدفی جز بازآفرینی فضیلت عدالت ندارد:

عاقبتی نیک سرانجام یافت
هر که درِ عدل زد این نام یافت

عمر به خشنودی دل‌ها گذار
تا ز تو خوشنود بود کردگار

سایه خورشید سواران طلب
رنج خود و راحت یاران طلب

درد ستانی کن و درماندهی
تات رسانند به فرماندهی

گرم شو از مهر و ز کین سرد باش
چون مه و خورشید جوانمرد باش

هر که به نیکی عمل آغاز کرد
نیکی او روی بدو باز کرد

حکیم دادخواه در بسط تعریف خود از انسان آرمانی، به وظایف خطیر او نسبت به خویش و هم‌نوعانش در هر مقام و منصب اشاره می‌کند و با صلابت کلام اندرزهای خود را در قالب گزاره‌های مُنسجم و مؤجز در وجه امری و اخباری به نمایش می‌گذارد. آرمان گرایی نظامی در «مخزن الاسرار» برخلاف مکاتب مادی و ماتریالیستی در غرب، تحت تأثیر مستقیم آموزه‌های دینی و قرآن کریم بوده و به تقدم روح بر جسم تأکید می‌ورزد. در عینیت بخشیدن به ذهنیت خود از انسان آرمانی، نظامی از جذبه عشق بی بهره نبوده و گاه به منظور نمایش قهرمان داستانش او را در عبور از عشق زمینی به سمت شکلی متعالی‌تر از عشق هدایت می‌کند و به او هویتی عارفانه می‌بخشد. آرمان گرایی نظامی همچنین دارای نشانه‌های تعلیمی جهت تمایز بین خیر و شر و ظهور ارزش‌ها در این تقابل است که دامنه تاثیرگذاری‌اش به واسطه قدرت کلام شاعر به پشتوانه محکم ایدئولوژیک (مفاهیم قرآنی) از مرزها عبور کرده و به نقطه وصل کشورهای منطقه تبدیل شده است.
اگرچه نظامی در توصیف انسان آرمانی به عنوان رکن اصلی آرمانشهر ذهنی خود کامیاب بود اما هرگز نتوانست آرمانشهر خود را در عالم واقع و در عصر خود بیابد؛ لیکن در عالم خیال و در عصر اسکندر مقدونی «مدینه فاضله» ای را که یک عمر در جست‌وجویش بود، بنا نهاد:

هرچه هست از دقیقه‌های نجوم
با یکایک نهفته‌های علوم

خواندم و سِرِّ هر ورق جستم
چون ترا یافتم ورق شستم

در دهه های اخیر بسیاری از اروپاییان به ترجمه منظومه‌های بی‌مانند حکیم نظامی گنجوی اهتمام ورزیدند که خود نشان از جهان شمول بودن عقاید و باورهای فکری، فرهنگی و اجتماعی وی دارد. با توجه به ماهیت گفتمانی آثار حکیم نظامی گنجوی و لایه‌های عمیق فکری، فرهنگی و اجتماعی نهفته در آن بسیار بجاست که به منظور درک صحیح این اثر و ارائه شایسته آن به صحنه ادبیات ایران و جهان به استفاده از رویکردهای تحلیل گفتمان متناسب اهتمام ورزیم.